Chùa Một Cột được xây dựng vào năm 1049, là một phần của quần thể di tích chùa Diên Hựu, nằm trên phố Chùa Một Cột, gần Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, quận Ba Đình.
Tương truyền rằng vua Lý Thái Tông (1028 – 1054) khi đã lớn tuổi nhưng vẫn chưa có con trai. Một đêm, vua nằm mơ thấy Phật Quan Âm ngồi trên tòa sen, bế một bé trai và trao cho nhà vua. Không lâu sau đó, hoàng hậu hạ sinh một hoàng tử. Nhà vua liền cho xây dựng một ngôi chùa hình đóa sen và đặt tên là Diên Hựu.
Quy mô của ngôi chùa xưa từng lớn hơn rất nhiều so với hiện tại. Qua các triều đại, Chùa Một Cột được tu sửa nhiều lần, mỗi lần đều có sự thay đổi cả về kiến trúc lẫn cảnh quan xung quanh.
Ban đầu, khi chùa Diên Hựu được xây dựng, phía trước chùa có dựng một cột đá lớn, trên đặt tượng Phật Quan Âm ngồi trên tòa sen. Kiến trúc này khiến chúng ta liên tưởng đến kiểu “Kinh Tràng” (hay Thạch Tràng/Kinh Cột) – một hình thức kiến trúc Phật giáo thường được xây dựng để tạo công đức. Loại hình kiến trúc này bắt đầu phát triển mạnh vào thời nhà Đường, sau đó lan sang Hàn Quốc, Nhật Bản và Việt Nam. Vào thời Đinh – Lê ở nước ta, Kinh Tràng được xây dựng khá phổ biến, Nam Việt Vương Đinh Liễn từng cho xây.
Chùa Diên Hựu – Một Cột là công trình kiến trúc Phật giáo được xây dựng trong khu vườn phía Tây của Hoàng thành Thăng Long. Khu vườn (vườn cảnh lớn) là một loại hình kiến trúc cảnh quan cổ, do các vị vua cho xây dựng để làm nơi nghỉ ngơi và giải trí.
Vườn Hoàng thành bắt đầu được xây dựng cùng với Hoàng thành thời Lý, nằm ở phía Tây thành, trong khu vực Vườn Bách Thảo và Bảo tàng Hồ Chí Minh ngày nay. Dựa trên địa thế tự nhiên, người xưa cho đào hồ, đắp núi nhân tạo, trồng cây, hoa và thả chim để tạo nên một khu vườn riêng rộng lớn dành cho hoàng tộc triều Lý.
Chùa Một Cột có kiến trúc độc đáo: là một ngôi nhà vuông bằng gỗ đặt trên một cột đá lớn giữa hồ nước, xung quanh cột đá có hệ thống thanh gỗ lim uốn cong nâng đỡ, tạo cho toàn bộ công trình hình dáng như một đóa sen vươn thẳng lên mặt nước.
Ngày nay, Chùa Một Cột chỉ còn là một phần trong tổng thể kiến trúc của chùa Diên Hựu, vốn ban đầu là một kinh tràng được dựng phía trước chùa, có cấu trúc là một cột đá bát giác dựng trên mặt đất (sân trước chùa), các mặt của cột đá được khắc kinh Phật, phía trên đặt tòa sen và tượng Quan Âm (chưa có điện thờ).
